Odwołanie darowizny – czy jest możliwe?
W życiu nieraz dochodzi do sytuacji, gdy po dokonaniu darowizny relacje między obdarowanym, a darczyńcą ulegają diametralnej zmianie. Nierzadko ma to związek z więzią uczuciową, jaka wiąże obie wskazane osoby. Co za tym zrobić, jeżeli chcielibyśmy cofnąć darowiznę?
Zacznijmy od tego, że w polskim prawie, podobnie jak ma to miejsce w prządkach prawnych innych państw, przepisy dopuszczają odwołanie darowizny. Może to jednak nastąpić wyłącznie w wyjątkowych sytuacjach. W ten sposób ustawodawca stara się chronić bezpieczeństwo obrotu i – przynajmniej w minimalnym zakresie – pozycję prawną obdarowanego.
Odwołanie darowizny niewykonanej
Przede wszystkim, zgodnie z art. 896 Kodeksu cywilnego, darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.
Ponadto, w sytuacji, gdy po wykonaniu darowizny darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek, w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, dostarczać darczyńcy środków, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Obdarowany może jednak zwolnić się od tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia (art. 897 Kodeksu cywilnego).
W tym miejscu warto wspomnieć, że darowizna jest uznawana za wykonaną, jeżeli darczyńca spełnił już przyrzeczone świadczenie, np. wydał rzecz obdarowanemu. W przypadku świadczeń podzielnych, np. pieniężnych, które zostały spełnione tylko częściowo, darowiznę można odwołać na podstawie art. 896 Kodeksu cywilnego w odniesieniu do tej części, która nie została wykonana. W odniesieniu do części, która została wykonana, darowiznę można odwołać na innych podstawach, które zostaną omówione w dalszej części artykułu.
Jak słusznie wskazuje K. Osajda, zmiana stanu majątkowego darczyńcy może uzasadniać odwołanie darowizny tylko wtedy, gdy nastąpiła w okresie między zawarciem umowy darowizny a przed jej całkowitym wykonaniem. W przypadku zatem, gdy określony stan majątkowy darczyńcy istniał w chwili zawierania umowy darowizny i obiektywnie nie uległ zmianie po jej zawarciu, darczyńca nie może odwołać darowizny na tej podstawie. Przykładowo darczyńca nie może odwołać darowizny z uwagi na fakt, że po jej dokonaniu zaczął subiektywnie oceniać swoją sytuację majątkową jako gorszą.
Ponadto, zmiana stanu majątkowego może stanowić faktyczną podstawę odwołania przez darczyńcę niewykonanej darowizny tylko wtedy, gdy jej wykonanie nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb lub bez uszczerbku dla ustawowych obowiązków alimentacyjnych obciążających darczyńcę.
Co przy tym istotne, dopuszczalność odwołania darowizny jeszcze niewykonanej nie jest uzależniona od wielkości zmiany stanu majątkowego darczyńcy, lecz od wpływu, jaki ta zmiana wywiera na możliwości własnego utrzymania darczyńcy lub na możliwość wykonania przez niego ustawowych obowiązków alimentacyjnych.
Odwołanie darowizny ze względu na rażącą niewdzięczność obdarowanego
Idąc dalej, zgodnie z art. 898 Kodeksu cywilnego, darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Powyższe uregulowanie stanowi zatem niejako koło ratunkowe dla darczyńców, którzy po dokonaniu darowizny spotkali się z rażąco nagannymi zachowaniami ze strony obdarowanych, co nierzadko ma miejsce w praktyce. Podkreślić należy przy tym, iż w oparciu ww. przepis odwołać można zarówno darowiznę wykonaną, jak również darowiznę, która nie została jeszcze wykonana.
Kluczową kwestię w tym przypadku stanowić będzie pojęcie rażącej niewdzięczności, które nie zostało zdefiniowane wprost w przepisach prawa.
W doktrynie i orzecznictwie zgodnie przyjmuje się, że pod pojęcie rażącej niewdzięczności podpada tylko takie zachowanie się obdarowanego, polegające na działaniu lub zaniechaniu skierowanym bezpośrednio lub nawet pośrednio przeciwko darczyńcy, które, oceniając rzecz rozsądnie, musi być uznane za wysoce niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę (wyr. SN z 7.5.2003 r., IV CKN 115/01, Legalis). O tym, czy zachodzi rażąca niewdzięczność, decydują więc okoliczności konkretnej sprawy.
W orzecznictwie wyrażono ponadto pogląd, że pod pojęcie rażącej niewdzięczności może podpadać jedynie taka czynność czy zaniechanie obdarowanego, które były skierowane przeciwko darczyńcy ze świadomością i w nieprzyjaznym zamiarze, nie zaś krzywdy niezamierzone, popełnione w uniesieniu czy rozdrażnieniu, wywołanym być może zachowaniem się czy działaniem samego darczyńcy. Nadto, co do zasady nie mogą to być czyny wymierzone przeciwko osobie trzeciej, choćby pośrednio były przykre dla darczyńcy, chyba że w okolicznościach sprawy uzasadniona będzie ocena, że to godziło bezpośrednio także w darczyńcę. Chodzi tu przede wszystkim o popełnione przestępstwo przeciwko darczyńcy (zarówno przeciwko życiu, zdrowiu i czci, jak i przeciwko mieniu) oraz o naruszenie przez obdarowanego obowiązków wynikających ze stosunków osobistych łączących go z darczyńcą, jak np. odmowa udzielenia pomocy w chorobie mimo oczywistej możliwości. Czyny dowodzące niewdzięczności muszą świadczyć o znacznym nasileniu złej woli obdarowanego. Nie uzasadnia więc odwołania darowizny dopuszczenie się przez obdarowanego takich czynów, które w danych okolicznościach i warunkach nie wykraczały poza zwykłe przypadki życiowych konfliktów (tak post. SN z 18.6.2019 r., II CSK 673/18, Legalis).
W tym miejscu należy wskazać, że darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca przebaczył obdarowanemu. Jeżeli w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. Zdaniem M. Załuckiego, przebaczenie w sensie prawnym to przy tym wyrażona na zewnątrz decyzja, by nie wywodzić nic więcej z doznanej przykrości. Jest to więc działanie człowieka, akt realny, który został uzewnętrzniony.
Forma odwołania darowizny
Stosownie do art. 900 Kodeksu cywilnego, odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie, przy czym w omawianym przypadku forma pisemna zastrzeżona jest wyłącznie dla dla celów dowodowych. Oznacza to, że odwołanie darowizny w innej formie będzie prawnie skuteczne, jednak wykazanie faktu odwołania darowizny będzie znacznie utrudnione.
Złożenie skutecznego prawnie oświadczenia o odwołaniu darowizny spowoduje powstanie roszczenia o zwrotne przeniesienie własności przedmiotu darowizny z obdarowanego na darczyńcę.
Termin na odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności
Termin na odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego wynosi 1 rok od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego (art. 899 § 3 Kodeksu cywilnego). Termin ten jest zatem stosunkowo krótki.
Oświadczenie o odwołaniu darowizny jest czynnością jednostronną, a odwołanie darowizny następuje z chwilą, gdy oświadczenie o odwołaniu doszło do obdarowanego w taki sposób, że mógł się zapoznać z jego treścią.