Ojcostwo – jego ustalenie, uznanie i zaprzeczenie

Ojcostwo – domniemania

Ojcostwo to szczególna więź łącząca dziecko z ojcem. W związku z ojcostwem istnieje odpowiednie domniemanie wynikające z instytucji małżeństwa. Związane jest to z tym, że jeżeli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia, to wtedy domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki. Domniemania tego nie stosuje się jednak, jeżeli dziecko urodziło się po upływie trzystu dni od orzeczenia separacji.

Wyjątek stanowi sytuacja, w której dziecko urodziło się przed upływem trzystu dni od ustania lub unieważnienia małżeństwa, ale już po zawarciu przez matkę drugiego małżeństwa – w tym przypadku już domniemywa się, że pochodzi ono od drugiego męża, co należy uznać za zgodne z logiką i słuszne rozwiązanie. Domniemanie to nie dotyczy jednakże przypadku, gdy dziecko urodziło się w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji, na którą wyraził zgodę pierwszy mąż matki. Obydwa te domniemania można natomiast obalić tylko na skutek powództwa o zaprzeczenie ojcostwa.

Można w tym zakresie wskazać np. na uchwałę Sądu Najwyższego 7 sędziów – mającą moc zasady prawnej z dnia 11 października 1982 roku, zgodnie z którą: ,,Prawomocne obalenie domniemania ojcostwa męża matki następuje ze skutkiem ex tunc. (…) Prawomocne obalenie domniemania ojcostwa męża matki z mocą wsteczną nie przekreśla powstałych już skutków zdarzeń, jakie nastąpiły w okresie obowiązywania domniemania ojcostwa w stosunkach między dzieckiem a mężem matki z tytułu wynikających wówczas z domniemania ojcostwa praw i obowiązków rodzicielskich, a więc w zakresie reprezentowania dziecka, zarządu jego majątkiem, utrzymywania i wychowywania”.

Kolejne z domniemań związane jest z tym, iż domniemywa się, że ojcem dziecka jest ten, kto obcował z matką dziecka nie dawniej niż w trzechsetnym, a nie później niż w sto osiemdziesiątym pierwszym dniu przed urodzeniem się dziecka, albo ten, kto był dawcą komórki rozrodczej w przypadku dziecka urodzonego w wyniku dawstwa partnerskiego w procedurze medycznie wspomaganej prokreacji. Domniemanie te oczywiście można obalić. Okoliczność, że matka w tym okresie obcowała także z innym mężczyzną, może być jednak podstawą do obalenia domniemania tylko wtedy, gdy z okoliczności wynika, że ojcostwo innego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne.

Zaprzeczenie ojcostwa

Podobnie jak w przypadku macierzyństwa, w kwestiach ojcostwa równie może dojść do jego zaprzeczenia lub ustalenia. Pierwsze z nich, czyli zaprzeczenie ojcostwa związane jest z tym, że mąż matki może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi, nie później jednak niż do dnia osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Ustawodawca nie wprowadza wymogów co do sposobu dowiedzenia się o urodzeniu dziecka. Brak jest również wymagań co do osoby, od której mąż matki powziął tę wiadomość. Może być to zarówno żona, jak i osoba trzecia – nie budzi jednak wątpliwości, że poinformowanie o urodzeniu dziecka musi być wyraźne.

Dodatkowo, warto także wskazać, że jeżeli mąż matki został całkowicie ubezwłasnowolniony z powodu choroby psychicznej lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, na które zapadł w ciągu terminu do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, to wówczas powództwo może wytoczyć jego przedstawiciel ustawowy. Jeżeli zaś mąż matki zapadł na chorobę psychiczną lub innego rodzaju zaburzenia psychiczne w ciągu terminu do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa i mimo istnienia podstaw do ubezwłasnowolnienia całkowitego nie został ubezwłasnowolniony, to może on wytoczyć powództwo w ciągu roku od dnia ustania choroby lub zaburzeń, jednak są to skrajne przypadki.

Wówczas mąż matki powinien wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa przeciwko dziecku i matce, a jeżeli matka nie żyje – to przeciwko dziecku. Samo zaprzeczenie ojcostwa następuje przez wykazanie, że mąż matki nie jest ojcem dziecka. Uregulowanie te jest bardzo zwięzłe i nie wskazuje ani charakteru dowodów, ani kolejności ich przeprowadzania, ale w praktyce należy dokonywać tego, biorąc pod uwagę wartość dowodową poszczególnych metod zaprzeczenia ojcostwa oraz ich koszt. Często kluczowe znaczenie w tym zakresie mają po prostu odpowiednie badania DNA. W tych badaniach określa się cechy kwasu DNA, przy zastosowaniu metody PCR. Jeżeli tą metodą nie wykluczy się ojcostwa, to jego prawdopodobieństwo wzrasta do 99,99%, czyli jest w istocie niewyobrażalnie bliskie 100%, czyli pewności. Fakt tak wysokiego prawdopodobieństwa pozwala obecnie mówić o oczekiwanym od dawna dowodzie „pozytywnego ojcostwa”.

Warto w tym zakresie wskazać jednak na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2005 roku, zgodnie z którym: ,,W sprawie o zaprzeczenie ojcostwa, jeżeli mąż matki odmawia, bez uzasadnionych powodów poddania się badaniu DNA i dowód ten w odniesieniu do stron procesu nie może być z tej przyczyny przeprowadzony, dopuszczalne jest obalenie domniemania ojcostwa męża matki wszystkimi innymi dowodami wykazującymi niepodobieństwo jego ojcostwa, w tym także dowodami wskazującymi, że ojcostwo innego mężczyzny jest dostatecznie pewne. W szczególności w takiej sytuacji możliwe jest dopuszczenie dowodu z grupowego badania DNA matki, dziecka i domniemanego ojca dziecka, jeżeli wyrazi on na to zgodę. Wynik takiego badania, wskazujący z prawdopodobieństwem będącym praktycznie pewnością, że mężczyzna ten jest ojcem dziecka, pozwala uznać, iż wykazane zostało niepodobieństwo ojcostwa męża matki (art. 67 k.r.o.)”.

Zaprzeczenie ojcostwa – kiedy niedopuszczalne? Legitymacja czynna

 Trzeba przy tym także pamiętać, że zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalne, jeżeli dziecko urodziło się w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji, na którą mąż matki wyraził zgodę. Uregulowanie takie należy uznać za słuszne. Nadto, zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalne także po śmierci dziecka, chyba że dziecko zmarło po wszczęciu postępowania. W razie śmierci dziecka, które wytoczyło powództwo, zaprzeczenia ojcostwa mogą dochodzić zaś jego zstępni.

Poza tym, legitymację czynną do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa posiada także matka i dziecko. Matka może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa swego męża w ciągu roku od dnia, w którym dowiedziała się, że dziecko od niego nie pochodzi, nie później jednak niż do dnia osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Matka powinna wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa przeciwko mężowi i dziecku, a jeżeli mąż nie żyje – to przeciwko dziecku.

Natomiast zgodnie z art. 70 § 1 KRO, dziecko po osiągnięciu pełnoletności może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa w ciągu roku od dnia, w którym dowiedziało się, że nie pochodzi od męża swojej matki. Jeżeli dziecko dowiedziało się o tej okoliczności przed dniem osiągnięcia pełnoletności, to termin do wytoczenia powództwa biegnie od dnia osiągnięcia pełnoletności. W tym przypadku dziecko powinno wytoczyć powództwo przeciwko mężowi swojej matki i matce, a jeżeli matka nie żyje – to przeciwko jej mężowi. Jeżeli mąż matki nie żyje, to wtedy powództwo powinno być wytoczone przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy.

Ustalenie i uznanie ojcostwa

Oprócz zaprzeczenia ojcostwa, w praktyce może dochodzić także do jego uznania. Uznanie ojcostwa według nowego uregulowania prawnego opiera się na zgodnym oświadczeniu mężczyzny, od którego dziecko pochodzi w sensie genetycznym, i matki dziecka. Związane jest to z tym, że jeżeli nie zachodzi domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż jego matki, albo gdy domniemanie takie zostało obalone, to ustalenie ojcostwa może nastąpić albo przez uznanie ojcostwa albo na mocy orzeczenia sądu. Trzeba przy tym jednak pamiętać, że samo uznanie ojcostwa nie może nastąpić, jeżeli toczy się sprawa o ustalenie ojcostwa. Można jednak uznać ojcostwo przed urodzeniem się dziecka już poczętego.

 Uznanie ojcostwa ma charakter deklaratywny i powinno opierać się na rzeczywistym stosunku biologicznym. Oświadczenie o uznaniu ojcostwa nie może być obwarowane ani warunkiem ani terminem, powinno być kategoryczne i definitywne. Uznanie ojcostwa nie może nastąpić po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności. Wtedy uznanie ojcostwa następuje, gdy mężczyzna, od którego dziecko pochodzi, oświadczy przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, że jest ojcem dziecka, a matka dziecka potwierdzi jednocześnie albo w ciągu trzech miesięcy od dnia oświadczenia mężczyzny, że ojcem dziecka jest ten mężczyzna. Oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa może złożyć osoba, która ukończyła szesnaście lat i nie istnieją podstawy do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia.

Swoją rolę w tym zakresie posiada także kierownik urzędu stanu cywilnego – wyjaśnia on stronom odpowiednie przepisy prawne w tym zakresie i wskazuje różnice między przysposobieniem a uznaniem ojcostwa. Kierownik urzędu stanu cywilnego odmawia jednak przyjęcia oświadczeń koniecznych do uznania ojcostwa, jeżeli uznanie jest niedopuszczalne albo gdy powziął wątpliwość co do pochodzenia dziecka. Co więcej, uznanie ojcostwa może nastąpić także przed sądem opiekuńczym, a za granicą również przed polskim konsulem lub osobą wyznaczoną do wykonywania funkcji konsula.

 Wyjątek stanowi natomiast sytuacja, w której występuje niebezpieczeństwo grożące bezpośrednio życiu matki dziecka lub mężczyzny, od którego dziecko pochodzi. Oznacza ono niebezpieczeństwo realnie i bezpośrednio zagrażające życiu, istniejące w świetle zasad doświadczenia życiowego lub wiedzy medycznej. W tym wypadku oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa może zostać zaprotokołowane przez notariusza albo złożone do protokołu wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy. Protokół zawierający oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa powinien być niezwłocznie przekazany do urzędu stanu cywilnego właściwego do sporządzenia aktu urodzenia dziecka.

W praktyce może także dojść do skrajnych sytuacji, w której dany mężczyzna z uwagi na nowe fakty chciałby cofnąć swoje uznanie ojcostwa, gdy dowie się np. o tym, że dziecko prawdopodobnie nie jest jego. W takim wypadku mężczyzna, który uznał ojcostwo, może wytoczyć powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania w terminie roku od dnia, w którym dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi. W razie uznania ojcostwa przed urodzeniem się dziecka już poczętego bieg tego terminu nie może rozpocząć się przed urodzeniem się dziecka. Trzeba przy tym jednak wskazać, że po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa nie może być wytoczone ani przez matkę dziecka, ani przez mężczyznę, który uznał ojcostwo. Mężczyzna, który uznał ojcostwo, wytacza powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania przeciwko dziecku i matce, a jeżeli matka nie żyje – przeciwko dziecku.

Co ciekawe, także dziecko może żądać ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa, jeżeli uznający mężczyzna nie jest jego ojcem. Z żądaniem tym dziecko może wystąpić po osiągnięciu pełnoletności w ciągu roku od dnia, w którym dowiedziało się, że nie pochodzi od mężczyzny, który uznał ojcostwo. Dziecko wytacza powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa przeciwko mężczyźnie, który uznał ojcostwo i przeciwko matce, a gdy matka nie żyje – tylko przeciwko temu mężczyźnie. Jeżeli mężczyzna ten nie żyje, to powództwo powinno być wytoczone przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy.

 Wreszcie, z powództwem takim może wystąpić także matka dziecka. Matka wytacza powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa przeciwko dziecku i mężczyźnie, który uznał ojcostwo, a jeżeli mężczyzna ten nie żyje – to przeciwko dziecku. Trzeba przy tym jednak podkreślić, że ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka, chyba że dziecko zmarło po wszczęciu postępowania. W razie śmierci dziecka, które wytoczyło powództwo, ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa mogą dochodzić jego zstępni.

Powództwo o ustalenie ojcostwa

Oprócz uznania ojcostwa, może dojść także do powództwa o ustalenie ojcostwa. Następuje to w drodze sądowej i mogą żądać tego dziecko, jego matka oraz domniemany ojciec dziecka. W tym przypadku matka ani domniemany ojciec nie mogą wytoczyć powództwa o ustalenie ojcostwa po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności. Jeżeli dziecko zmarło przed osiągnięciem pełnoletności, to matka oraz domniemany ojciec mogą wytoczyć powództwo o ustalenie ojcostwa do dnia, w którym dziecko osiągnęłoby pełnoletność.

Ustawa wskazuje także wprost, wobec kogo wspomniane podmioty posiadające legitymację czynną powinny wytoczyć takie powództwo. Dziecko albo matka wytacza powództwo o ustalenie ojcostwa przeciwko domniemanemu ojcu, a gdy ten nie żyje – przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy. Domniemany ojciec dziecka wytacza powództwo o ustalenie ojcostwa przeciwko dziecku i matce. Jeżeli zaś matka dziecka nie żyje, powództwo wytacza się przeciwko dziecku, a jeżeli dziecko nie żyje – przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy. Odpowiednią rolę tutaj posiada także prokurator. Powództwo o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa oraz ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa może wytoczyć także prokurator, jeżeli wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego.

---