Prawa i obowiązki świadka w postępowaniu cywilnym

Dowód z zeznań świadków jest często stosowanym środkiem dowodowym w postępowaniu cywilnym. Poza nielicznymi wyjątkami przewidzianymi w procedurze cywilnej, co do zasady każda osoba fizyczna ma zdolność do tego, aby być świadkiem.

Obowiązek złożenia zeznań

Podstawowym obowiązkiem osoby wezwanej na rozprawę w charakterze świadka jest obowiązek złożenia zeznań. Obowiązek ten przejawia się przy tym zarówno w konieczności stawienia się w sądzie (z wyłączeniem osób dotkniętych chorobą lub kalectwem, których przesłuchanie odbywa się w miejscu gdzie przebywają, jeżeli nie mogą tego miejsca opuścić), złożenia przyrzeczenia oraz złożenia zeznań zgodnie z prawdą.

Co przy tym istotne, do zasady nikt nie ma prawa odmówić zeznań w charakterze świadka, z wyjątkiem małżonków stron, ich wstępnych (np. rodziców, dziadków), zstępnych (np. dzieci, wnuków) i rodzeństwa oraz powinowatych w tej samej linii lub stopniu, jak również osób pozostających ze stronami w stosunku przysposobienia. Świadek może również odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich wymienionych powyżej na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową albo jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej.

Na marginesie warto wskazać, że przepisy kodeksu regulujące postępowanie cywilne, w przeciwieństwie do postępowania karnego, nie przewidują instytucji zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej przez sąd.

Idąc dalej, należy wskazać, że w przypadku nieuzasadnionej odmowy złożenia zeznań lub złożenia przyrzeczenia sąd, po wysłuchaniu obecnych stron co do zasadności odmowy, skaże świadka na grzywnę. Podobnie kwestia ta przedstawia się również w przypadku nieusprawiedliwionego niestawiennictwa świadka na rozprawie. Za nieusprawiedliwione niestawiennictwo świadka na rozprawie, sąd skaże go na grzywnę oraz wezwie go powtórnie, a w razie ponownego niestawiennictwa skaże go na ponowną grzywnę i może zarządzić jego przymusowe sprowadzenie.

Okolicznościami usprawiedliwiającymi nieobecność świadka na rozprawie mogą być przy tym choroba potwierdzona zaświadczeniem wystawionym przez lekarza sądowego lub inne zdarzenie (jak np. wcześniej zaplanowany wyjazd prywatny lub służbowy, wypadek czy egzamin), które uniemożliwi świadkowi stawienie się w sądzie. Wystąpienie przedmiotowych okoliczności świadek powinien należycie udokumentować. W ciągu tygodnia od chwili doręczenia postanowienia sądu skazującego świadka na grzywnę lub na pierwszym posiedzeniu, na które świadek ten zostanie wezwany, może on usprawiedliwić swe niestawiennictwo. W razie usprawiedliwienia niestawiennictwa sąd zwolni świadka od grzywny i od przymusowego sprowadzenia.

Z powyższego wynika zatem, że osoba wezwana na rozprawę w charakterze świadka jest co do zasady zobowiązana stawić się w sądzie oraz złożyć zeznania.

Przesłuchanie świadka

Przechodząc natomiast do samego przesłuchania świadka, należy wskazać, że przed przesłuchaniem, sąd każdorazowo jest zobowiązany uprzedzić go o prawie do odmowy złożenia zeznań, jak również o możliwości ponoszenia odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań.

Przesłuchanie świadka rozpoczyna się zazwyczaj od zadania świadkowi pytań dotyczących jego osoby oraz stosunku do stron. Świadek co do zasady składa zeznania ustnie, zaczynając od odpowiedzi na pytania przewodniczącego, co i z jakiego źródła wiadomo mu w sprawie, po czym sędziowie i strony mogą w tymże przedmiocie zadawać mu pytania.

Zeznania złożone przez świadka na rozprawie są zapisywane do protokołu rozprawy. Następnie po zapisaniu do protokołu, zeznania te są odczytywane świadkowi oraz stosownie do okoliczności na podstawie jego uwag uzupełniane i sprostowane.

Świadek może oddalić się z sądu nie wcześniej niż po uzyskaniu na to zezwolenia przewodniczącego.

Zwrot wydatków

W świetle art. 277 k.p.c., świadek ma prawo żądać zwrotu wydatków koniecznych, związanych ze stawiennictwem w sądzie, a ponadto wynagrodzenia za utratę zarobku. Przewodniczący może przyznać świadkowi zaliczkę na koszty podróży i na utrzymanie w miejscu przesłuchania.

W odniesieniu do zwrotu wydatków oraz wynagrodzenia należy wskazać, że świadkowi przysługuje zwrot kosztów podróży – z miejsca jego zamieszkania do miejsca wykonywania czynności sądowej na wezwanie sądu – w wysokości rzeczywiście poniesionych, racjonalnych i celowych kosztów przejazdu własnym samochodem lub innym odpowiednim środkiem transportu. Nadto, świadkowi przysługuje zwrot zarobku lub dochodu utraconego z powodu stawiennictwa na wezwanie sądu. Wynagrodzenie za utracony zarobek lub dochód za każdy dzień udziału w czynnościach sądowych przyznaje się świadkowi w wysokości jego przeciętnego dziennego zarobku lub dochodu. W przypadku świadka pozostającego w stosunku pracy przeciętny dzienny utracony zarobek oblicza się według zasad obowiązujących przy ustalaniu należnego pracownikowi ekwiwalentu pieniężnego za urlop.

Świadek udając się na rozprawę powinien zabrać ze sobą dokument tożsamości w postaci dowodu osobistego lub paszportu. Ponadto osoba wezwana na rozprawę w charakterze świadka powinna odświeżyć sobie informacje o sprawie, której dotyczy postępowanie.