Zachowek – komu, kiedy i w jakiej wysokości przysługuje?
Zachowek – co to jest?
Zgodnie zasadą swobody testowania, spadkodawca może powierzyć swój majątek dowolnie wybranej przez siebie osobie. Natomiast instytucja zachowku stanowi swoistą ochronę dla osób najbliższych (rodziny) spadkodawcy, którzy wobec takiej decyzji pozostawaliby bez spadku. W polskim porządku prawnym zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustaw
owym. W innych zaś wypadkach – należy im się połowa wartości tego udziału. Zachowek występuje zatem w dwóch możliwych wysokościach – w 2/3 albo w ½ wartości udziału spadku, jaki przypadałby tym osobom w razie dziedziczenia ustawowego. Uprawnieni do zachowku są jedynie zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy.
Warto w tym zakresie wskazać na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 czerwca 2020 roku, według którego: ,,Uprawnienia do zachowku przysługują ze względu na szczególny stosunek rodzinno-prawny łączy spadkodawcę z najbliższymi członkami rodziny. Służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji zasady, iż nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem dowolnie, z pominięciem swoich najbliższych. (…)Instytucja zachowku jest uzasadniona i konieczna dla urzeczywistnienia podstawowych wartości konstytucyjnych takich jak godność, ochrona rodziny i prawo dziedziczenia”.
Zachowek – kiedy przysługuje?
Zgodnie zaś z art. 991 § 2, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, to przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Roszczenie o zachowek jest roszczeniem pieniężnym. Ważne przy obliczaniu wysokości zachowku jest pamiętanie o regułach zawartych na gruncie art. 992 i 993 KC.
Zgodnie z tymi uregulowaniami, przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Natomiast przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Przy dokonywaniu obliczenia wysokości zachowku i biorąc pod uwagę darowizny dokonane przez spadkodawcę, należy jednak pamiętać o tym, że wówczas nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych (np. małych prezentów urodzinowych), ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Natomiast przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Zachowek – w jakiej wysokości?
Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Dodatkowo, roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.
Należy także mieć na uwadze to, że jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, to zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku, np. jeżeli poniósł on koszty drogich, zagranicznych studiów.
Można wskazać także na wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 27 marca 2019 roku, według którego: ,,Zachowek jest od początku długiem pieniężnym, a przepisy nie określają terminu wymagalności roszczenia z tytułu zachowku. W takiej sytuacji świadczenie z takiego tytułu powinno zostać spełnione przez zobowiązanego zgodnie z art. 455 k.c. tj., niezwłocznie po wezwaniu przez uprawnionego do zachowku. Ustalenie jego wysokości na podstawie cen obowiązujących w chwili wyrokowania nie przesądza o tym, że w każdym przypadku, od tej daty dopiero będą przysługiwały odsetki na rzecz uprawnionego”.
Kodeks reguluje także kwestie dotyczące odpowiedzialności osoby uprawnionej do zachowku, jeżeli jest ona powołana do dziedziczenia. Wówczas ponosi on odpowiedzialność za zapisy zwykłe i polecenia, ale tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego, który stanowi podstawę do obliczenia należnego uprawnionemu zachowku. Jeśli zaś spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, to jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Odpowiedzialność za zachowek może ponosić także obdarowany, gdyż według art. 1000 § 1 KC, jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, to może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Może to nastąpić także przez wydanie przedmiotu darowizny.